Gençliği
Deniz Gezmiş, 28 Şubat 1947’de Ankara’nın Ayaş ilçesinde doğdu. Dedeleri Rize’nin İkizdere ilçesine bağlı Cimil köyündendir. Babası Ilıca (Aziziye), Erzurum nüfusuna kayıtlı ilköğretim müfettişi Cemil Gezmiş, annesi ise Erzurum’un Tortum ilçesinden ilkokul öğretmeni Mukaddes Gezmiş’tir. Ailenin üç erkek çocuğundan ikincisiydi. Ağabeyi Bora Gezmiş (d. 1944), hukuk fakültesinden ayrılıp bankacılık yapmıştı. Kardeşi Hamdi Gezmiş (d. 1952) ise mâlî müşavirdir.
Deniz Gezmiş, ilk ve orta öğrenimini Sivas’ta, liseyi İstanbul’da Haydarpaşa Lisesi’nde okudu. Henüz lise öğrencisiyken sol düşünceyle tanıştı ve kendini dönemin eylemleri içinde buldu.
Siyasî yaşamı
11 Ekim 1965’te Türkiye İşçi Partisi’nin (TİP) Üsküdar ilçe başkanlığına üye oldu. İlk göz altısını 15 Ağustos - 31 Ağustos 1966 tarihleri arasında Ankara’dan İstanbul’a yürüyen Çorum Belediyesi temizlik işçilerinin Taksim Anıtı’na çelenk koymaları sırasında işçileri destekleyen ve Türk-İş yöneticilerini protesto eden gösteri sırasında yaşadı.
6 Temmuz 1966 tarihinde girdiği üniversite sınavında hem fen fakültesini hem de hukuk fakültesini kazandı. Babası, Deniz'in fen fakültesine gitmesini istedi. Deniz, babasının isteğini geri çevirmeyerek fen fakültesine gitmeyi kabul etti. Fakat daha sonra fikir değiştirerek hukuk fakültesine kaydını yaptırdı. 7 Kasım 1966'da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne girdi. Ardından 19 Ocak 1967’de Türkiye Millî Talebe Federasyonu (TMTF) binasının yedd-i emine verilmesi sırasında çıkan olaylarda yakalandı ve bir gün sonra iki arkadaşıyla çıkarıldığı mahkeme tarafından serbest bırakıldı. 22 Kasım 1967’de öğrenci örgütlerinin düzenlediği Kıbrıs Mitingi sırasında Aşık İhsani ile birlikte ABD bayrağını yaktıkları gerekçesi ile gözaltına alınıp daha sonra serbest bırakılan Deniz Gezmiş, Hukuk Fakültesi’nde birlikte okuduğu arkadaşlarıyla birlikte 30 Ocak 1968’de "Devrimci Hukukçular Örgütü"’nü kurdu. 7 Mart 1968’de İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi konferans salonunda düzenlenen toplantıda konuşma yapan Devlet Bakanı Seyfi Öztürk’ü protesto ettiği için tutuklandı. 2 Mayıs’a kadar tutuklu kalan Gezmiş, 30 Mayıs’ta 6. Filo’yu protesto ettiği için yargılandı ve beraat etti. Öğrenci eylemleri içinde etkinliği giderek artan Deniz Gezmiş, 12 Haziran 1968’de İstanbul Üniversitesi’nin işgal edilmesinde önderlik etti. İşgal Konseyi adına İ.Ü. Senatosu ile Baltalimanı’nda yapılan görüşmelere katılan öğrenci heyetinin içinde yer aldı; öğrenci haklarının elde edilip işgalin sona erdirilmesinde etkili oldu. İşgalden kısa bir süre sonra İstanbul’a gelen 6. Filo’yu protesto eylemlerinde yer alan Gezmiş, 30 Temmuz 1968’de bu eylemlerden dolayı tutuklandı ve 20 Eylül 1968’de serbest bırakıldı. Bütün bu olaylardan sonra öğrenci hareketinin efsanevi lideri haline geldi.
TİP içinde yoğunlaşarak ayrılıklara ve tartışmalara yol açan ideolojik sorunlarda "Millî Demokratik Devrim" gurubunun görüşlerini benimseyen Deniz Gezmiş, bu görüşün özellikle devrimci öğrenciler arasında yayılmasında etkili oldu.
Ekim 1968’de eylemlerde birlikte olduğu Cihan Alptekin, Mustafa İlker Gürkan, Mustafa Lütfi Kıyıcı, Devran Seymen, Cevat Ercişli, M. Mehdi Beşpınar, Selahattin Okur, Saim Kurul ve Ömer Erim Süerkan’la birlikte Devrimci Öğrenci Birliği (DÖB)’ni kurdu. 1 Kasım 1968’de TMGT (Türkiye Millî Gençlik Teşkilatı), AÜTB, ODTÜÖB ve DÖB’ün başlattığı Samsun’dan Ankara’ya Mustafa Kemal Yürüyüşü’nü düzenledi. Ardından 28 Kasım 1968’de ABD büyükelçisi Kommer’in gelişi sırasında Yeşilköy Havaalanı’nda düzenlenen protesto gösterileri nedeniyle tutuklandı ve 17 Aralık 1968’de serbest bırakıldı.
Oya Sencer’in "Türkiye’de İşçi Sınıfı’nın Doğuşu ve Yapısı" konulu doktora tezinin Üniversite Profesörler Kurulu tarafından iki kez reddedilmesi üzerine, öğrenciler olayı protesto için üniversiteyi işgal ettiler. Bu işgalin başında Deniz Gezmiş vardı. 27 Aralık 1968 tarihinde polisler tarafından tutuklanacakken ellerinden kurtuldu ve İzmir’e gitti. Bir hafta sonra tutuklu olan arkadaşı Celal Doğan’ın evindeyken baskın sonucu yakalandı. 22 Şubat 1969’da serbest bırakıldı.
İstanbul Üniversitesi’nde sağcı güçlerin 16 Mart 1969’da girişmiş olduğu hareketlere öğrenci kitlesiyle birlikte karşı koyan Gezmiş, bu eylemi gerekçe gösterilerek 19 Mart’ta yeniden tutuklanarak 3 Nisan’a kadar hapis yattı. Ardından 31 Mayıs 1969’da İ.Ü. Hukuk Fakültesi öğrencilerinin reform tasarısının gerçekleşmemesini protesto gerekçesiyle giriştikleri işgale önderlik etti. Üniversitenin kapatılıp polise teslim edilmesi nedeniyle çıkan çatışmalarda yaralandı. Hakkında gıyabî tutuklama kararı olmasına rağmen hastaneden kaçan Gezmiş, Haziran’ın sonunda Filistin’e gitti. Filistin’e gitmeden önce 23 Haziran 1969’da TMGT’nin topladığı 1. Devrimci Milliyetçi Gençlik Kurultayı’na kendisi gibi haklarında tutuklama kararı olan FKF Genel Başkanı Yusuf Küpeli ile birlikte bir mücadele programı gönderdi.
Eylül’e kadar Filistin’de gerilla kamplarında kalan Deniz Gezmiş, 28 Ağustos 1969’da, 26 Aralık 1968’de üniversiteyi işgal ettiği gerekçesiyle Hukuk Fakültesi’nden ihraç edildi. Hakkında tutuklama kararının olduğu bu dönemde gazetecilere gizlendiği yerden demeçler verdi. 23 Eylül 1969’da Hukuk Fakültesi’nde bulunduğunun ihbar edilmesi üzerine fakülteye düzenlenen polis baskınında teslim olan Gezmiş, 25 Kasım’da serbest bırakıldı. Ancak İstanbul Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisi’nde Battal Mehetoğlu’nun sağcılar tarafından öldürülmesinden sonra okulda yapılan aramada ele geçirilen dürbünlü bir tüfeğin Gezmiş’e ait olduğu öne sürülerek hakkında yeniden tutuklama kararı alındı. 20 Aralık 1969’da yakalanan Gezmiş, kendisiyle birlikte tutuklanan Cihan Alptekin’le birlikte 18 Eylül 1970'e kadar tutuklu kaldı. Hapisten çıktığında askere alındı. Kafasındaki gerilla planlarını gerçekleştirmek için askere gitmedi. Bundan sonra öğrenci eylemlerinden uzaklaşarak, mücadelesini değişik alanlarda sürdürdü. Sinan Cemgil ve Hüseyin İnan’la birlikte Ankara’da THKO’yu kurdu. 11 Ocak 1971’de THKO adına Ankara İş Bankası Emek Şubesi’nin soygununu gerçekleştirenler arasında yer aldı. Bu olaydan sonra Yusuf Aslan’la beraber "vur emri" ile aranmaya başlandı. Deniz Gezmiş ve Yusuf Aslan’ın yakalanmasına yardım eden kişilere 15.000 lira ödül verileceği açıklandı.
THKO’nun silah sıkıntısını gidermek için THKO mensuplarıyla birlikte 15 Şubat 1971’de Balgat’taki Tuslog tesislerine sızdı, fakat silah deposu boştu. Onun yerine dört Amerikalı askerin kaçırılması eyleminde bulundu. Kaçırılan erler 9 Mart 1971 tarihinde serbest bırakıldılar.
Yakalanışı ve idamı
12 Mart Muhtırası olduktan üç gün sonra yani 15 Mart 1971’de bir motosiklette Deniz Gezmiş ve Yusuf Aslan, diğer motosiklette ise Sinan Cemgil yola çıktılar. Sinan Cemgil daha sonra yol ayrımından Nurhak’a doğru yol aldı. Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ile birlikte Sivas’a gitmekteyken motosikletleri bozuldu. Bir ihbar sonucu polislerin gelmesi üzerine çıkan çatışmada Aslan ile birbirlerini kaybettiler. Aslan, o esnada Elmalı’da iken Gezmiş, 16 Mart 1971 Salı günü Sivas’ın Gemerek ilçesinde etrafı sarılarak yakalandı ve Kayseri’ye getirildi.[kaynak belirtilmeli] Buradan Ankara’ya zamanın İçişleri Bakanı Haldun Menteşeoğlu’nun makamına götürüldü.
Mahkemesi 16 Temmuz 1971 günü Altındağ Veteriner Okulu binasında Tuğgeneral Ali Elverdi başkanlığında Baki Tuğ savcılığında Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı 1 no'lu Mahkemesi’nde başlayıp 9 Ekim 1971 günü bitti. Deniz ve arkadaşları, 16 Temmuz 1971’de başlayan THKO-1 Davası’nda TCK’nin 146. maddesini ihlâl ettiği gerekçesiyle 9 Ekim 1971'de 146/1 maddesi uyarınca idam cezasına çarptırıldı. Mahkeme kararı;
“ Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan, Mahkememiz Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın tamamını; bir kısmını tağyir, tebdil veya ilgaya cebren teşebbüs suçunu işlediğinizi sabit gördü. Türk Ceza Kununun 146/1 maddesi uyarınca ölüm cezası ile tecziyenize karar verdi. Hüküm bir hafta içinde kabulu temizdir, tutukluluğunuz devam edecektir.
İdam cezaları o zamanlar senato tarafından onaylanmak zorundaydı. İsmet İnönü "siyasî suçlar idamla cezalandırılmamalıdır" diyerek Bülent Ecevit ile birlikte ret oyu kullanır. AP genel başkanı Süleyman Demirel ise infazdan yana oy kullanır.
Olaydan 15 yıl sonra Süleyman Demirel bir gazeteciye verdiği demeçte idamlar için: "soğuk savaşın talihsiz olaylarından biri" yorumunu yaptı. Mahkûmların özür dilemesi istenir. Hiçbiri yaptıklarından dolayı özür dilemez. Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay ise idamları onaylar.
Alman Der Spiegel dergisinde konuyla ilgili çıkan yazıda idam edilmeden önce şunları söylediği yazmaktadır:
“ Yaşasın tam bağımsız Türkiye! Yaşasın Marksizm-Leninizm. Yaşasın Türk ve Kürt halklarının kardeşliği! Yaşasın işçiler, köylüler! Kahrolsun emperyalizm!
İdama tanık olan avukatı Halit Çelenk’e göre ise son sözleri şöyledir:
“ Yaşasın tam bağımsız Türkiye. Yaşasın Marksizm-Leninizm’in yüce ideolojisi. Yaşasın Türk ve Kürt halklarının bağımsızlık mücadelesi. Kahrolsun emperyalizm. Yaşasın işçiler, köylüler''
Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan ile birlikte 6 Mayıs 1972 tarihinde, gece 1:00-3:00 arası, Ulucanlar Cezaevi’nde asılarak idam edildi.[8] İdam yaftaları sonradan müze olan Ulucanlar Cezaevi Müzesi’ne Anadolu Ajansı muhabiri Burhan Dodanlı tarafından bağışlandı.[9] İdam yaftaları
“ Ankara 1 nolu Askeri Mahkemesinin 8.10.1971 tarih ve 971-13 esas 971-23 karar sayılı hükmü ile TCK 146-1 maddesi uyarınca ölüm cezasına mahkûm edilmiştir.
Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının 1969’da öldürülen Taylan Özgür’ün yanına gömülme isteği yerine getirilmedi.[11] İdamından sonra bayraklaşarak devrim mücadelesinin çok önemli bir sembolü oldu. Birçok sol örgüt, başka konularda farklı fikirde olmalarına rağmen, mutabık kaldıkları nadir konulardan birisi de Deniz Gezmiş’in devrim önderliğidir.
Görüşleri
Deniz Gezmiş'in Atatürkçülük hakkındaki görüşleriyle ilgili olarak kardeşi Bora Gezmiş şöyle demiştir:
“ Deniz'in Atatürk'ü sevmediğini iddia etmek için bir delil ortaya koymanız lazım. Yalnız Deniz değil, 68 Kuşağı'nın yüzde 90'ı Atatürk'ü referans alarak '2. Kurtuluş Savaşı'nı başlattığını' söyler. Deniz hem sosyalistti, hem Atatürkçüydü. „
“ Bunu söylemek o kadar kolay ki; Deniz'in Atatürk'le ilgili Samsun'dan Ankara'ya Atatürk yürüyüşünde 'Türk halkına' diye açıklamaları var. Bazıları da diyor ki; önce Atatürk'ü referans alıyordu ama sonra sosyalizme kaydı. O zaman da Deniz'in Mamak'taki en son savunmasını okuyacaksın. Mahkemede savcının "Bunlar Atatürk demezler, Mustafa Kemal'in kalpaklı resmini kendilerine referans alırlar..." şeklinde iddiada bulunması üzerine Deniz, "Atatürk'ü en çok koruyan biziz der ''
Mirası
Siyasi Mirası
Deniz Gezmiş'in idam edildiği 6 Mayıs tarihi, 70'li yıllardan beri Türkiye'deki pek çok sol görüşlü örgüt, parti ve demokratik kitle örgütü tarafından bir anma gününe dönüştürülmüş, anısı ve mirası yaşatılmaya çalışılmıştır. Ailesi, 2015 yılında "Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının anısını, devrimci mücadeleye kattıkları değerleri yaşatmak" amacıyla Deniz Gezmiş Özgürlük ve Bağımsızlık Vakfı'nı kurdu.[14]
1980'de eski başbakan Nihat Erim, Deniz Gezmiş'in intikamının alınması adına Devrimci Sol tarafından suikast sonucu öldürüldü.[15][16]
İstanbul'dan Ankara'ya Deniz Gezmiş için bağımsızlık yürüyüşü, Yurtsever Cephe önderliğinde 1 Mayıs 2007'de İstanbul'dan başlamıştır. Deniz Gezmişler'in 1972'de idam edildiği Ankara'da, Karşıyaka Mezarlığı'nda sona eren yürüyüşe katılanlar çeşitli duraklarda durarak amaçlarını anlatan şenlikler düzenlediler. Yürüyüş öncesinde Çanakkale Sulh Mahkemesi, afişin üzerinde resimleri yer alan kişilerin idam hükmü giymiş mahkûmlar olduğu gerekçesiyle söz konusu afişlerin toplatılmasına karar verdi.
1980'de eski başbakan Nihat Erim, Deniz Gezmiş'in intikamının alınması adına Devrimci Sol tarafından suikast sonucu öldürüldü.[15][16]
İstanbul'dan Ankara'ya Deniz Gezmiş için bağımsızlık yürüyüşü, Yurtsever Cephe önderliğinde 1 Mayıs 2007'de İstanbul'dan başlamıştır. Deniz Gezmişler'in 1972'de idam edildiği Ankara'da, Karşıyaka Mezarlığı'nda sona eren yürüyüşe katılanlar çeşitli duraklarda durarak amaçlarını anlatan şenlikler düzenlediler. Yürüyüş öncesinde Çanakkale Sulh Mahkemesi, afişin üzerinde resimleri yer alan kişilerin idam hükmü giymiş mahkûmlar olduğu gerekçesiyle söz konusu afişlerin toplatılmasına karar verdi.
Popüler kültürde Deniz Gezmiş
Hakkında Yazılan Kitaplar
Hakkında Yazılan Kitaplar
Yıl Kitap Yazar
- 1976 Deniz Gezmiş Anlatıyor Erdal Öz
- 1976 Dar Ağacında Üç Fidan Nihat Behram
- 1978 İdam Gecesi Anıları Halit Çelenk
- 1986 Gülünün Solduğu Akşam Erdal Öz
- 1996 Bizim Deniz Turhan Feyizoğlu
- 1998 Üç Asılmışların Hikayesi Ahmet Kahraman
- 2002 Denizler İdama Giderken Oral Çalışlar
- 2003 Defterimde Kuş Sesleri Erdal Öz
- 2005 Deniz Gezmiş Albümü Özgür Erdem
- 2006 Savunma Deniz Gezmiş
- 2007 Deniz Fırtınalı Yıllar Tarkan Tufan
- 2008 Hepiniz Suçlusunuz Burhan Dodanlı
- 2009 Deniz: Yaşamı ve Mücadelesi Özgür Erdem
- 2010 Herkesin Bir Deniz Gezmiş Öyküsü Vardır Atilla Keskin
- 2011 Bir Dava İki Devrimci Unutmak İhanettir Hüseyin Turan
- 2011 Ağlasın Gökyüzü Vehbi Bardakçı
- 2011 Denizler ve Filistin Turhan Feyizoğlu
- 2012 Arkadaşım Deniz Gezmiş Doğu Perinçek
- 2012 Deniz Gezmiş Destanı Alper Özbek
- 2014 Bir Defter-i Hatırat-ı Zindan Hasan İhsan
- 2014 Adı Deniz Esen Rüzgar
- 2014 Abim Deniz Can Dündar
- 2014 Hırçın Bir Deniz Hikayesi Ahmet Tahir Can
Kültür ve Sanat
Filmler Notlar
- Hoşçakal Yarın Deniz Gezmiş rolünü Berhan Şimşek üstlenmiştir.
- Aşk Olsun Sana Çocuk Deniz Gezmiş rolünü Barış Koçak üstlenmiştir.
Belgeseller
Yıl Belgesel Yapımcı
- 2000 12 Mart:İhtilalin pençesinde demokrasi Mehmet Ali Birand
- 2012 Deniz Gezmiş Belgeseli /Delikanlım Can Dündar
Oyun Notlar
- Aşk Olsun Sana Çocuk Samsun Sanat Tiyatrosu, 2011 yazında ilk oyununu oynamıştır.
- "Deniz Diye Bir Delikanlı" Ankara Sanat Tiyatrosu, Yazan ve Yöneten Metin Balaydır
Şiirler
- Mare Nostrum Can Yücel
- Mahur Beste Attilâ İlhan
- Neyleyim Nevzat Çelik
- Sardunyaya Ağıt Can Yücel
Şarkılar
Sanatçı Şarkı
- Ahmet Aslan Susarak Özlüyorum
- Ahmet Kaya Mahur
- Ahmet Kaya Beni Tarihle Yargıla
- Ahmet Kaya Dosta Düşmana Karşı
- Nesimi Çimen 6 Mayıs Ağıdı
- Ruhi Su Mahsus Mahal
- Zülfü Livaneli Hoşçakal Kardeşim Deniz
- ZülfüLivaneli Sarkışla
- Edip Akbayram Aşk Olsun Sana Çocuk
- Cem Karaca Parka
- Moğollar Geri Sar
- Sevinç Eratalay Ankara'dan Bir Haber Var
- Sevinç Eratalay Şarkışla
- Selda Bağcan Denizlerin Dalgasıyım
- Grup Yorum Özgürlük Türküsü
- Grup Yorum Şarkışla
- Metin-Kemal Kahraman Deniz Koydum Adını
- Kardeş Türküler Deniz'e Yakılan Türkü
- Mor ve Ötesi Manası Yok
- Gazapizm ''Gördüler''
- Grup Özgürlük Deniz'e
- Grup Adalılar Ankara'dan bir haber var
- Grup Adalılar Biz de geliriz
- Grup Yol Denizlerin Türküsü
- Fevzi Kurtuluş Deniz'e Şikayet
- Fevzi Kurtuluş Bizim Deniz
- Hüseyin Karakuş Adı Deniz Olmalı
- Çilekeş Her Deniz
- Hüsnü Arkan 5 Mayıs
- Soner Olgun Delikanlım Deniz
- Emeğe Ezgi Adım Deniz
- Mesth Devrim
- Sertab Erener La'l
- Yeni Türkü Sardunyaya Ağıt
- Fazıl Say Sardunyaya Ağıt
Kaynakça
- ^ "Deniz Gezmiş kimdir? Deniz Gezmiş'in hayatı". Sözcü. 6 Mayıs 2014. Erişim tarihi: 1 Eylül 2015.
- ^ "Deniz Gezmiş-1/2 video..." dogalhayatbelgesel.com. 31 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2013.
- ^ "1. Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu Davası".
- ^ "Deniz, Yusuf ve Hüseyin'in idamına evet diyenlerin tam listesi". http://www.imctv.com.tr. 6 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2016. |yayıncı= dış bağlantı (yardım)
- ^ Deniz, Bir İsyancının İzleri yazar Turhan Feyizlioğlu sf:294
- ^ "Gerçekleri makaslamak, halının altına süpürmek!". milliyet.com.tr. 7 Mayıs 2008. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2013. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
- ^ Çelenk, Halit. İdam Gecesi Anıları, Tekin Yayınevi, 2002, 14. Basım, s. 86.
- ^ 14 Mayıs 2012 tarihli mynet haberi
- ^ "Deniz Gezmiş idamdan sonra 52 dakika yaşadı". sabah.com.tr. 14 Mayıs 2012. 9 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2013.
- ^ "Deniz Gezmiş'in idam yaftası". sabah.com.tr. 9 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2013.
- ^ http://www.haberveriyorum.net/haber/bora-gezmis-olulerinden-bile-korkuyorlardi
- ^ Erdal Öz, Gülünün Solduğu Akşam, Can Yayınları, İstanbul, 1987, s. 245
- ^ http://www.odatv.com/n.php?n=deniz-gezmis-ataturku-sevmez-miydi-1203121200
- ^ Deniz Gezmiş Vakfı kuruldu, 27 Mayıs 2015. Cumhuriyet gazetesi, 21 Ağustos 2015'te erişildi.
- ^ Meydan-Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedisi, Cilt:4 s.319. Meydan Yayınevi, İstanbul.
- ^ "Nihat Erim öldürüldü". http://gecmisgazete.com. 20 Temmuz 1980. 8 Mart 2013 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2013. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım); |yayımcı= dış bağlantı (yardım)
- ^ http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=220609
- ^ Deniz Gezmiş Anlatıyor, Erdal Öz
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder